«فقر مطلق، بیکاری و بیماری سرپرست خانوار» از علل کارِ کودک/ هزینه‌کرد ۴ میلیارد برای توانمندسازی خانواده‌های کودکان کار

«وحید قبادی دانا» رییس سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در پاسخ به این سوال که در دولت‌های مختلف اقداماتی در حوزه آسیب‌های اجتماعی انجام شده است، اما شاهد هستیم که آسیب‌های اجتماعی نه تنها کاهش پیدا نکرده، بلکه به شکل‌های مختلفی بروز پیدا کرده است. با توجه به بروز آسیب‌های نوظهور پیش بینی شما از آینده آسیب‌های اجتماعی چیست؟ گفت: عوامل متعددی در موضوع سلامت اجتماعی در جامعه تاثیر دارد؛ عواملی مانند اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، بین‌المللی و… در حقیقت درسلامت اجتماعی فاکتورهای مختلفی اثرگذار است.

وی ادامه داد: اگر بخواهیم از یک منظر محدود به این موضوع نگاه کنیم ما را دچار خطا و اشتباه می‌کند. آسیب‌های اجتماعی نیز نتیجه اختلال در عملکردی است که در حوزه‌های مختلف وجود دارد و خود را به شکل آسیب‌های اجتماعی بروز و ظهور می‌دهد مانند بحث اعتیاد که یکی از مهمترین آسیب‌های اجتماعی است. اگر ما موضوع اعتیاد را محدود به مسئله اختلال سوء مصرف مواد کنیم و موضوعات اجتماعی که باعث این اختلال می‌شود را در نظر نگیریم و همچنین آثار و تبعاتی که بر اثر اعتیاد در جامعه ایجاد می‌شود را نادیده بگیریم راه را به خطا رفتیم.

مسائل اقتصادی، اشتغال و بیکاری در بروز آسیب‌های اجتماعی موثرند

وی ادامه داد: آن چیزی که می‌تواند بر سلامت اجتماعی تاثیرگذار باشد بنیان‌ها و ساختارهای اجتماعی است که در جامعه وجود دارد اعم از خانواده و سایر نهادسازی‌هایی که در اجتماع صورت می‌گیرد و کارکردهای یک جامعه رو به توسعه را تشکیل می‌دهد. از مسائلی است که باید حتماً در کاهش آسیب‌های اجتماعی مد نظر قرار داده شود مسائل اقتصادی است. موضوع بیکاری از موضوعاتی است که حتماً در بروز آسیب‌های اجتماعی تاثیرگذار است. خانواده‌ای که به لحاظ اقتصادی در تامین حداقل‌های معیشتی دچار مشکل است، یا خانواده‌ای که سرپرست آن امکان انجام یک شغل شرافتمندانه برای او فراهم نیست یا شغلش یک شغل پایدار نیست و برای تامین حداقل‌های هزینه‌های زندگی با مشکل مواجه است؛ همیشه در معرض آسیب قرار دارد.

ناامیدی، ضربه‌ای مهلک برای سلامت اجتماعی هر جامعه است

رییس سازمان بهزیستی کشور با اشاره به یکی دیگر از موضوعاتی که بر سلامت اجتماعی تاثیرگذار است، گفت: امید به آینده و امیدواری نسبت به بهبود شرایط نیز یکی دیگر از مسائل تاثیرگذار در حوزه سلامت اجتماعی است. در جامعه‌ای که امیدی به آینده ندارد قطعاً ناامیدی به عنوان یک ضربه مهلک است که می‌تواند مسائل مختلف را در جامعه تحت تأثیر قرار دهد. موضوع سرمایه اجتماعی نیز یکی دیگر از موضوعات بسیار مهمی است که در سلامت اجتماعی تاثیرگذار است میزان اعتماد افراد جامعه نسبت به یکدیگر و نسبت به افرادی که مسئولیت‌های مختلفی را بر عهده دارند؛ بسیار مهم است. سلب اعتماد افراد قطعاً به سلامت اجتماعی آسیب وارد می‌کند و کاهش سرمایه اجتماعی موجب آسیب رسیدن به سلامت اجتماعی و بروز آسیب‌های اجتماعی خواهد شد. هرگونه اختلال در این مسائل باعث ایجاد و بروز و تشدید آسیب‌های اجتماعی خواهد شد، بنابراین جامعه ما یک جامعه بسته نیست و عوامل تاثیر گذار در آن باعث می‌شود تا پیش‌بینی‌های ما بعد درست از آب در نمی‌آید.

قبادی دانا با بیان اینکه وقتی فقر در جامعه گسترش پیدا می‌کند پیش بینی بروز انواع آسیب‌های اجتماعی در آن جامعه کاملا صحیح است، تصریح کرد: در موضوع آسیب‌های اجتماعی پاک کردن صورت مسئله و ندیدن آسیب‌ها یکی از مسائلی است که در سنوات گذشته با آن مواجه بودیم در حالی‌که فهم یک آسیب و در نظر گرفتن و شناخت آن آسیب می‌تواند بسیار در کنترل آن آسیب موثر باشد.عادی انگاری و بزرگ‌نمایی هم به میزانی که نادیده گرفتن آسیب‌ها می‌تواند بر شدت آسیب‌ها اضافه کند؛ می‌تواند تاثیرگذار باشد.

آسیب‌های اجتماعی با یک دستور و بخشنامه و طرح ضربتی قابل رفع نیست

وی خاطرنشان کرد: درکی که ما از آسیب‌های اجتماعی داریم و دورنما و هدفی که برای مواجهه با آسیب‌های اجتماعی تعیین کرده‌ایم، بسیار مهم است؛ اینکه فکر می‌کنیم یک آسیب اجتماعی با یک دستور و بخشنامه قابل رفع است و یا با یک طرح ضربتی و اقدام خشن و برخورد سریع قابل جمع شدن است؛ درک اشتباهی است. همچنین درصد آسیب‌های اجتماعی باید به درستی و علمی صورت بگیرد. معمولا بررسی‌های ما در سطح ملی و شهرستانی استانی است در حالی که رصد آسیب‌های اجتماعی باید در سطح محله و خانواده صورت بگیرد؛ با توجه به اینکه جنس آسیب در مناطق و محله‌های مختلف در سنوات مختلف متفاوت است و با توجه به شرایط و سرعت تغییرات اجتماعی که در کشور داریم سرعت تغییر آسیب‌های اجتماعی زیاد است و اگر ما برآورد صحیح و دقیقی از رصد آسیب‌های اجتماعی به صورت محله‌ای و کد پستی به کدپستی نداشته باشیم دچار اشتباه و خطا می‌شویم. به طور مثال جنس یک آسیب مانند خودکشی در محله نیاوران تهران با جنس خودکشی در منطقه دیشموک در کهگیلویه و بویراحمد متفاوت است.

رییس سازمان بهزیستی با بیان اینکه عوامل محافظت‌کننده از آسیب در هر منطقه متفاوت است، تصریح کرد: اگر ما بخواهیم مداخله‌ای برای کنترل این آسیب‌ها داشته باشیم طبیعتاً راه‌حل‌های متفاوتی باید برای هر منطقه در نظر بگیریم اما نگاه صحیح در ارتباط با موضوع سلامت اجتماعی حفظ و ارتقاء سلامت اجتماعی است که آن هم با عوامل متعددی در ارتباط است به عنوان مثال مسائل اقتصادی، اجتماعی یا نشاط اجتماعی  از موضوعاتی است که در این زمینه بسیار تاثیرگذار است.قطعاً ورزش‌های همگانی یک نقش پیشگیرانه در سطح اول را در بروز آسیب‌های اجتماعی و همچنین حفظ و ارتقای سلامت اجتماعی دارد.

قبادی دانا با تاکید براینکه موضوع مسئولیت‌پذیری اجتماعی نیز از موضوعاتی است که در سطح یک پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی می‌تواند موثر باشد، گفت: مطالعات نشان می‌دهد جوامعی که در آن مسئولیت اجتماعی جایگاه ویژه‌ای دارد میزان بروز آسیب‌های اجتماعی کمتر است و همچنین کنترل آسیب‌های اجتماعی به راحتی صورت می‌گیرد. بنابراین اگر ما بخواهیم موضوع آسیب‌های اجتماعی را محدود کنیم، راه به جایی نخواهیم برد.

وی با اشاره به تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی گفت: این آموزش‌ها چه به صورت رسمی در مدارس و دانشگاه‌ها و چه از طریق رسانه می‌تواند تاثیر بسیار زیادی در کاهش آسیب‌های اجتماعی و افزایش سلامت اجتماعی داشته باشد. ما بعضا مهارت‌های ارتباط اجتماعی، مهارت‌های زندگی اجتماعی و زیست جمعی را یاد نمی‌گیریم و به صورت تجربی آن را تجربه می‌کنیم در حالی که نیاز است مهارت‌هایی مانند فرزند پروری، مهارت‌های اجتماعی بین فردی و مهارت‌هایی مانند نه گفتن را که تاثیر آن در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی مشخص است؛ توسط نهادها و دستگاه‌های مسئول آموزش داده شود. همچنین ایجاد امکان تامین معیشت افراد به صورت یک زندگی مستقل همراه با منزلت اجتماعی برای آحاد جامعه باید برقرار شود و این حق  تمام افراد جامعه است تا بتوانند یک زندگی مستقل همراه با شان و منزلت اجتماعی داشته باشند.

وی ادامه داد: از طرفی با انجام همه این تمهیدات و بهبود کیفیت زندگی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در همه سطوح اولیه، ثانویه و ثالثیه در هر جامعه ممکن است آسیب‌های اجتماعی بروز پیدا کند و اقشاری در معرض آسیب‌های بیشتر باشند که طبیعتا نهادها و دستگاه‌ها باید در این زمینه فعال شده و برای بهبود شرایط زندگی این افراد و بازگشت آن‌ها به زندگی عادی و جامعه تلاش کنند و در این زمینه باید حتماً نهادهایی مانند بهزیستی فعال شده و اقدامات لازم را در این زمینه انجام دهند که این هم باز از منظر فعالیت اجتماعی و توانمندسازی نهادهای اجتماعی مانند خیرین و سازمان‌های مردمی مانند ان جی اوها می‌تواند در این زمینه موثر باشد.

"فقر مطلق خانواده"  از دلایل حضور کودکان کار در خیابان

رییس سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه هر کدام از این موضوعات اگر در آن خللی ایجاد شود ما شاهد آسیب خواهیم بود و بعضا می‌بینیم که برآورد ما از وجود آسیب، علمی و دقیق نیست و ما را دچار مشکل می‌کند، گفت: یکی از آسیب‌هایی که وجود دارد موضوع کودکان کار و خیابان است. اگر در جامعه فقر مطلق ریشه کن نشود و شرایط تامین اجتماعی برای همه شهروندان به نحوه شایسته اعمال نشود، کودکان برای کار به خیابان‌ها خواهند آمد. خانواده‌هایی که دغدغه معیشت، اشتغال و تامین مایحتاج اولیه زندگی را دارند و همچنین خانواده‌هایی که بر اثر بیماری، هزینه‌های فلج کننده‌ای برای آن‌ها ایجاد شده و آنها را به زیر خط فقر رسانده، کودکانشان در خیابان‌ها مشغول کار می‌شوند. اگر جنبه‌های فرهنگی و آموزش‌های لازم برای خانواده‌ها به صورت علمی ارائه نشود، خانواده‌ای که دچار فقر می‌شود راه حل برطرف کردن مشکل را در بهره کشی از کودکش بداند؛ کار کودکان در خیابان همچنان ادامه پیدا می‌کند.

قبادی‌دانا با بیان اینکه وقتی که استفاده از کودک در خیابان به عنوان امری مذموم در فرهنگ یک جامعه تلقی نمی‌شود، حضور کودکان برای کار در خیابان ادامه می‌یابد، تصریح کرد: در بررسی‌های انجام شده مشخص شد که بیش از ۸۰ درصد کودکان کار خیابان تهران از اتباع غیر ایرانی و اکثریت آن‌ها نیز افغانستانی هستند. تا زمانی که مرزها باز باشد و اتباع خارجی به صورت غیرقانونی وارد کشور شده و این امکان را داشته باشند که به صورت غیرقانونی بیایند و در کشور حضور داشته و بدون اینکه اوراق هویتی مشخصی داشته باشند در حداقل زمان از مرز به خیابان‌های تهران برسند؛ حل کردن مسئله کودکان کار و خیابان به تنهایی توسط سازمان بهزیستی میسر نخواهد بود و اقدامات ضربتی سازمان بهزیستی برای جمع‌آوری این کودکان مطلوب اثربخش نیست.

سازمان بهزیستی باید کودک را از وضعیت مخاطره‌آمیز خارج کند

وی با بیان اینکه هدف ما در بحث آسیب، افرادی است که این کودکان را به کار گرفتند و آنها را در وضعیت مخاطره‌آمیز قرار داده‌اند، گفت: طبق قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب مجلس شورای اسلامی اگر کودکی در وضعیت مخاطره‌آمیز قرار بگیرد سازمان بهزیستی باید کودک را از این وضعیت خارج کند. اگر والدی و یا والدینی از کودکان بهره‌کشی مالی داشته باشند خلاف قانون است و طبق قانون والدین باید مورد مجازات قرار بگیرند. این قوانین باید عملیاتی و اجرا شود و مجموعه‌های مختلف باید در این زمینه تاثیرگذاری لازم را داشته باشند و ما می‌توانیم شاهد این باشیم که یک مسئله یا یک معضل مانند کودکان کار و خیابان ریشه کن شود اما با تمام این توضیحات این باعث نمی‌شود که یک سازمان از وظایف خود شانه خالی کرده و باید وظایف خود را به نحو شایسته دنبال کند و بتواند از بار این آسیب‌ها کم کند ما باید درک درستی داشته باشیم و اگر در برنامه‌ریزی‌ها شاخصی را معین کنیم باید این متناسب باشد با شرایط اجتماعی وقتی تورم به صورت افسار گسیخته افزایش پیدا می‌کند این موضوع باعث فشار اقتصادی بر خانواده می‌شود و خود را می‌تواند به صورت بسیاری از آسیب‌ها در جامعه نشان دهد.

جمع‌آوری ۱۰۰۰ کودک کار و خیابان در تهران

رییس سازمان بهزیستی کشور با اشاره به موضوع کودکان کار و خیابان به عنوان یک آسیب اجتماعی گفت: ما در خصوص کودکان کار و خیابان در حال حاضر تعداد مراکز کودکان کار و خیابان را از سه به هشت مرکز افزایش داده ایم. این مراکز در واقع فضای دوستدار کودک است. هدف ما حضور کودکان در خانواده است این مراکز، مراکز موقت بوده و نباید به مرکز دائمی نگهداری تبدیل شوند. کودکان باید در خانواده بوده و تحصیل کنند. البته همه خانواده‌هایی که در شرایط اقتصادی بد هستند کودکانشان را برای کسب درآمد به خیابان نمی‌فرستند.

قبادی‌دانا با بیان اینکه برای ریشه‌یابی این موضوع باید از مناظر مختلف به آن نگاه شود، گفت: براساس بررسی‌هایی که ما انجام دادیم در حدود هزار کودک در شهر تهران در طرح جدید جذب و ساماندهی شده‌اند که حضور این کودکان به موارد مختلف و متعددی بستگی داشته است. برخی از خانواده‌ها در اثر فقر مطلق کودکانشان را به خیابان برای کار فرستاده‌اند، برخی به دلیل بیماری سرپرست خانوار، برخی خانواده‌ها نیز مشکل مالی ندارند و سوداگری باندهای قاچاق کودک و بهره‌کشی از کودکان باعث حضور آنان در خیابان شده است که البته برخی از این کودکان نیز والدینشان در آن دخیل بوده‌اند. ما طبق قانون از دستگاه‌های مختلف مانند قوه قضاییه، پلیس و شورای تامین استان کمک گرفته‌ایم و این اقدامات انجام شده با حضور مشارکتی همه این دستگاه‌ها بوده است.

وی ادامه داد: در گذشته طرح‌های ضربتی بود و وقتی کودکان جمع آوری می‌شدند به دلیل اینکه این کودکان اوراق هویتی مشخصی نداشتند، هویت آنان مشخص نمی‌شد اما در حال حاضر با استفاده از ثبت عنبیه کد یونیک برای این کودکان صادر می‌شود و این نرم‌افزار در همه مراکز متصل است و این مکانیزم در ۱۳ کلانشهر کشور نیز راه‌اندازی می‌شود و این کودکان در کوتاه‌ترین مدت به خانواده بازمی‌گردند و از خانواده تعهد گرفته می‌شود تا دیگر کودک را به خیابان نفرستد و تمام این شرایط و اقدامات انجام می‌شود تا شرایط خانواده از فقر مطلق با کمک اقدامات مددکاری خارج شود ما برای این کار نیز از همکاری ان جی اوها در این راستا کمک گرفته‌ایم و اجازه نمی‌دهیم این کودکان در مراکز نگهداری به مدت طولانی نگهداری شوند چرا که این موضوع باعث بروز آسیب‌های دیگر در این کودکان می‌شود.

رییس سازمان بهزیستی کشور خاطرنشان کرد: تقریباً بیش از ۸۰۰ نفر از این هزار کودک به خانواده بازگشت داده شده‌اند و حدود ۴ میلیارد تومان هزینه تاکنون برای توانمندسازی خانواده‌های این کودکان توسط مددکاران انجام شده است. این خانواده‌ها مشکلات عدیده‌ای داشتند که باعث می‌شد کودکان را برای کار به خیابان بفرستند و تلاش کردیم این شرایط مطلق را رفع کنیم تا دیگر توجیهی برای حضور کودکان در خیابان برای کار نباشد. باید به این موضوع توجه کنیم که هر وقت سرمایه اجتماعی کاهش پیدا کند آسیب‌های اجتماعی بیشتر می‌شود و هر زمانی که شرایط اقتصادی برای خانواده‌ها شکننده شده و تامین حداقل معیشت برای خانواده سخت شود باعث بروز آسیب‌های اجتماعی می‌شود.

قبادی‌دانا در پاسخ به این سوال که پیش‌بینی شما از آینده آسیب‌های اجتماعی در شرایطی که باعدم ثبات اقتصادی و تورم افسار گسیخته مواجه هستیم چیست، گفت: هر زمانی که نرخ اشتغال کاهش و بیکاری افزایش پیدا کند تعدیل نیرو در مراکز مختلف انجام می‌شود که باعث از بین رفتن شغل خانواده شده و به دنبال آن آسیب‌های مختلف اجتماعی بروز خواهد کرد و این پیش بینی بصورت طبیعی صورت می‌گیرد. با همه اینها ما تمام تلاشمان را می‌کنیم تا بتوانیم سرعت این آسیب‌ها را در وهله اول بکاهیم تا در مراحل بعد بتوانیم شاهد کنترل آسیب‌های اجتماعی باشیم و این ادعا که بتوانیم با همه این شرایطی که داریم در کشور شاهد رفع آسیب‌های اجتماعی باشیم آرمان بسیار بزرگی است که امیدواریم با کمک همه مردم خیرین و دولت و همه دست اندرکاران شرایطی را داشته باشیم که لااقل افرادی که در معرض فقر مطلق هستند تعدادشان به حداقل رسیده و شرایط اقتصادی‌ بهتر شود تا کنترل این مسائل نیز امیدوارانه‌تر پیش برود.

گفت‌وگو: نجمه رحمتی