سالمندی جمعیت، یـکی از وقایع مهم جمعیت‌شناختی سده اخیر است. این فرایند نخست در کشورهای توسعه‌یافته اتفاق افتاد و همچنین بعد از آن در کشورهای در حال توسعه آشـکار شـد. در آینده نزدیک تقریباً همه کشورهای جهان با این پدیده روبه‌رو خواهند شد. یکی از ابعاد مهم جمعیت‌شناختی سالمند شدن جمعیت، تغییر در نسبت جمعیت این گروه با دیگر گروه‌های سنی است. سـالمندی جمعیت یک فرایند انتقال جمعیت‌شناختی است که در آن باروری و مرگ‌ومیر از سطوح بالا به سطوح پایین کاهش می‌یابد. پیش‌بینی می‌شود که در ۲۰۵۰ میلادی، ۳۲ درصد افراد در کشورهای بیشتر توسعه‌یافته و ۱۹.۴ درصد افراد در کشورهای کمتر توسعه‌یافته ۶۰ ساله و بالاتر خواهند بود. (سازمان ملل۲۰۱۳:۱). به همین سبب، امروزه در بیشتر کشورهای جهان، مـسایل اقـتصادی و اجتماعی سالمندان و مشکل بالا رفتن هزینه‌های خدمات بهداشتی و رفاهی به موازات نیاز به فراهم کردن خدمات برای شمار روزافزون آنان، پیچیده‌تر شده است. از طرفی تأثیری که این پدیده بـر رشـد اقـتصادی می‌گذارد و باعث نگرانی کشورها شـده اسـت؛ بـنابراین برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های جامع و دقیق امری ضروری به نظر می رسد.(۱)
روند فرایند سالمندی در ایران
در اﯾﺮان ﺑﺎ آغاز برنامه‌های ﮐﻨﺘﺮل ﺟﻤﻌﯿﺖ از ۱۳۷۰ خورشیدی ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ از ﻧـﺴﺒﺖ اﻓـﺮاد ﮐﻤﺘـﺮ از ۱۵ سال ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ اﻓﺮاد ﻣﯿﺎنسال اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ. اﺳﺘﻤﺮار اﯾﻦ وﺿـﻊ در آﯾﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺳﻨﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دهد و ﺑﻪگونه ای ﻣﺤﺴﻮس از ﻧﺴﺒﺖ اﻓﺮاد کمتر از ۱۵ ﺳﺎل کاسته و ﺟﻤﻌﯿﺖ را ﺑﻪ طرف ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﯽ ﺳﻮق دﻫﺪ. ﺑﺮ پایه ارزﯾﺎﺑﯽﻫﺎی ﺟﻤﻌﯿﺖﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ اﻣﯿـﺪ به زﻧـﺪﮔﯽ در اﯾـﺮان ۷۵ ﺳـﺎل و میزان رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ۵.۱ درﺻﺪ در ﺳﺎل درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد، ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐـﺸﻮر در ﺳـﺎل ﭘﺎﯾـﺎﻧﯽ چشم‌اﻧﺪاز ۲۰ساله ﮐﺸﻮر ۱۰۷ ﻣﯿﻠﯿﻮن تن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد ﮐـﻪ از اﯾـﻦ ﺗﻌـﺪاد ۱۴.۷ درﺻـﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ را ﺳـﺎﻟﻤﻨﺪان ﺗـﺸﮑﯿﻞ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داد. ﺑـﻪ بیان دﯾﮕـﺮ، میﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪ ﮐﺸﻮر در ﻋﺮض ۲۰ ﺳـﺎل در فاصله سال های ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۵ حدود ﺳـﻪ براﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖﺷﻨﺎﺧﺘﯽ، زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ هشت درﺻـﺪ ﺟﻤﻌﯿـﺖ را اﻓـﺮاد بالاتر از ۶۵ ﺳﺎل ﯾﺎ ۱۲ درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ را اﻓﺮاد بالاتر از ۶۰ ﺳﺎل ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ، ﭘﺪﯾﺪه ﺳﺎﻟﻤﻨﺪی شکل گرفته اسـت. ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل، ﺳﺎﻟﻤﻨﺪ ﺷﺪن ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان ﻓﺮاﯾﻨﺪی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﯾﺎ ﻣﻌﮑﻮس کرد، ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ سیاست‌گذاری‌های ﺻﺤﯿﺢ آﺛـﺎر اﯾـﻦ فراﯾﻨﺪ را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد.(۲)
نیروی کار مهمترین پارامتر رشد اقتصادی
نیروی کار یـکی از شاخصه های مهم رشـد اقتصادی است و سالمندی بر میزان و ترکیب نیروی کار اثر می‌گذارد. نرخ پایین زاد و ولد و افزایش طول عمر در کشورها، بـاعث رشد بسیار کم و حتی کاهش عرضه نیروی کار شده است کـه ایـن کـاهش، افزون بر رشد اقتصادی بر رفاه عمومی نیز مؤثر است. حفظ سطح رفاه جامعه همزمان با سـالمند شـدن جمعیت، یکی از مشکلات اساسی کشورهاست. تغییر ساختار سنی باعث سنگین‌تر شدن تأمین نـیازهای روزافـزون جـمعیت سالمند خواهد شد، این مساله می‌تواند سبب تغییر ساختار و ترکیب تولید کالا و خدمات نیز شود، هـمچنین کارایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به‌تبع آنها رشد اقتصادی نیز تغییر خواهد کـرد. بروز این مساله بـاعث بـه‌وجود آمدن پرسش‌هایی درباره چگونگی افزایش بهره‌وری نیروی کار، چگونگی توقف یا معکوس کردن روند کاهشی عرضه نیروی کار و سرانجام چگونگی تعدیل سن بازنشستگی می‌شود.(۳)
رشد اقتصادی ارتباط نزدیکی با مصرف، سـرمایه‌گذاری و پس‌انداز دارد. به‌طور کلی، توانایی پس‌انداز همراه با افزایش سن، کاهش می‌یابد و ایـن مـوضوع بر میزان پس‌انداز بر کل اقتصاد اثرگذار است. از طرف دیگر، افزایش سالمندی سبب افزیش هزینه‌های سلامت و تأمین اجتماعی می‌شود. صندوق بین‌المللی پول در مطالعه‌ای نـشان داد کـه تـوجه نکردن به این فشارهای مـالی بـر سـیستم‌های بازنشستگی، می‌تواند سبب ایجاد تضاد شود و صدمات اقتصادی فراوانی هم بر اقتصاد داخلی کشور و هم بر اقتصاد جهانی، از راه ارتباطات بین‌المللی کـشورهای پیـشرفته، اثـرگذار باشد. بنابراین، سالمند شدن جمعیت به موضوعی بسیار مـهم بـرای همه کشورها تبدیل شده است. (۴)
بـررسی رونـد سالمندی
پس از انقلاب اسلامی، دولت بـه‌شدت از ازدواج در سن پایین و باروری بالا حمایت فراوانی کرد و این باعث افزایش بـسیار فـراوان جمعیت در دهه شـصت شد. از ۱۳۶۸ خورشیدی، سیاست‌های تعدیل جمعیت و تنظیم خـانواده اجـرا شد که موفق نیز بـود و تـوانست در دهـه بعد نرخ بـاروری را از ۶.۵ بـه ۲.۵ کاهش دهد. این رونـد کـاهشی همچنان ادامه دارد به‌گونه‌ای که در ۱۳۸۳ خورشیدی، نرخ باروری ۲.۳ و در ۱۳۹۰ خورشیدی این نرخ ۱.۵ بوده است.
از طرف دیـگر، بعد از جنگ جهانی دوم واکسیناسیون گسترده‌ای در کشور انجام شد؛ به بهداشت در مدارس بیشتر توجه شد؛ تلاش برای درمان و ریـشه‌کن کـردن بیماری‌های خاص و شایعی مانند مالاریا و سـل انـجام پذیـرفت کـه ایـن اقدامات سبب کـاهش مـرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال و افزایش طول عمر و امید زندگی در ایران شد. به‌طوری که امید زندگی در ایران بیش از ۳۰ سال افزایش یافته اسـت. پیش‌بینی می‌شود که تا ۲۰۵۰ میلادی امید به زندگی در ایران به ۸۰ سال نیز برسد. (۵)
اصلاحات ساختاری دولت برای توازن جمعیتی کشور
سازمان های مختلف جهانی مانند صندوق جمعیت سازمان ملل هستند که سالیانه بودجه‌ای را در اختیار دیگر کشورها قرار می‌دهد، برای مطالعات و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند. سازمان‌های بین‌المللی دیگر مثل سازمان بین‌المللی سالمند(HELP AGE ) که در واقع NGO است و موضوع شاخص دیده‌بان سالمند در کشور را دنبال می کند. حدود ۱۹۰ کشور عضو سازمان ملل هستند. این NGO توانسته است، بیش از نصف کشورهای عضو سازمان ملل را جذب کند و ایران نیز هم با آنها ارتباط خوبی دارد و تجربیات خوبی از کشورهای پیشرفته کسب کرده است.
برای تـوازن جـمعیتی کـشور، سیاستگذاران باید اصلاحات ساختاری برای تأمین مـالی سـال‌های بازنشستگی شمار فراوانی سالمندان را در آینده داشته باشد و نظام تأمین اجتماعی را بهبود بـخشد. بـه بیان دیگر درآمدهای به‌دست‌آمده از نسل حـاضر باید به‌گونه‌ای تخصیص داده شـود که در زمان سالمندی رفاه آنـان را تـأمین کند. افزون بر آن، برنامه‌ریزی دولت برای مواجهه با این پدیده می‌بایست تحت شـرایطی صـورت گیرد که مخارج مربوط بـه نـیازهای سـالمندان جایگزین دیگر مـخارج مـانند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و نیروی انـسانی نـشود. همچنین سیاست‌های جمعیتی که متولیان امر اکنون و در آینده اتخاذ می‌کند، باید به‌گونه‌ای باشد که نـه‌تنها ایـن مشکل را تشدید نکند، بلکه از وقوع ایـن مـساله در آینده نـیز جـلوگیری کـند. در تمام کشورهای دنیا، سالمندی را یک فرصت می دانند و این نگاه اجتماعی در اغلب کشورها نیز همین است. البته این نگرش در همه کشور و افراد سطح جامعه وجود ندارد. در تمام دنیا وضعیت سالمندی برپایه چهار محور ارزیابی می شود که مهمترین محور آن امنیت درآمد است و مهمترین قسمت آن نیز پوشش مستمری است.
منابع:
۱. مهرگان، نادر و روح الله رضائی (۱۳۸۸)، «اثر ساختار سنی جمعیت بر رشد اقتصادی»، پژوهش‌های اقتصاد ایران، ش ۳۹، ص ۱۳۷ـ۱۴۶.
۲. عرب مازار، عباس و عـلی کـشوری شاد (۱۳۸۴)، «بررسی اثر تغییر ساختار سـنی جـمعیت بـر رشـد اقـتصادی»، پژوهش‌های اقتصادی، ش ۱۵، ص ۲۵ـ۵۱.
۳. اسـماعیل‌زاده، خـالد (۱۳۸۴)، «بررسی پدیده سالمندی»، مجله اینترنتی علوم اجتماعی فصل نو، سال اول، ش ۲۷ در:http://www.fasleno.com/archives/۰۰۰۶۰۳.php
۴. ادیب‌نیا، الهام (۱۳۹۰)، بررسی اثر سالمندی بـر مـتغیرهای اقـتصاد کلان، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، اقتصاد نظری، تـهران، دانـشکده عـلوم اجـتماعی اقـتصاد دانـشگاه الزهرا(.
۵. نتایج آمارگیری نیروی کار،موجودی سرمایه و تولید ملی(۱۳۹۰)، مرکز آمار ایران www.amar.org.ir
نظر شما