«توانمندسازی» سال‌هاست برای اقشار و گروه‌های خاصی بر سر زبان‌ها افتاده است، طرح‌های بسیاری برای واژه توانمندسازی نوشته شده‌اند و بودجه‌های متفاوتی هم به آنها تعلق گرفته است. طبق قانون فرآیند توانمندسازی زنان سرپرست خانوار باید توسط سازمان‌های حمایتی همچون بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی(ره) انجام شود. زهرا بهروزآذر معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری می‌گوید: «حدود ۵ میلیون زن سرپرست خانوار در کشور داریم که ۱.۳ میلیون نفر آنان تحت حمایت کمیته امداد و ۶۰۰ هزار نفر تحت حمایت بهزیستی هستند و باید بقیه را شناسایی کنیم.» توانمندسازی زنان، فرآیندی است که از طریق آن، زنان بـــه دانش، مهارت‌ها و منابع دسترســی پیدا می‌کنند و این توانایی را به دست می‌آورند تـــا کنتـرل مثبتـی بـر زنــدگی‌شان داشته باشند و بتوانــند کیفیــت و ســبک زنــدگی خــود را بهبــود بدهند. به تعبیر دیگر، توانمندسازی زنان نیز همچــون مفهوم کلی توانمندســازی، به معنای مقابلــه با وضعیت بی‌قدرتی زنان اســت. این مفهوم به تدارک و تسلط بیشتر بر منابع و کسب منافع برای زنان تعریف می‌شود. یکی از حوزه‌های مورد توجه دولت توجه جدی به حوزه زنان و خانواده است. با اینکه در این مدت توجه به زنان سرپرست خانوار در اولویت برنامه‌های دولت قرار گرفته است، اما هنوز مشکلات بی‌شماری در این حوزه به چشم می‌خورد. نکته جالب اینجاست که از هر دو خانوار زن‌سرپرست یک خانوار تحت پوشش نهادهای حمایتی است. به همین بهانه به بررسی برنامه‌های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار سازمان بهزیستی به عنوان یکی از نهادهای اصلی متولی این زنان پرداخته‌ایم.
نگاهی به برنامه‌های توانمندسازی
افزایش میزان توان یا توانمندی برای همه افراد و همه گروه‌های سنی و جنسی در جامعه دارای اهمیت است و به زندگی بهتر و با کیفیت‌تر همه افراد کمک می‌کند اما این با کیفیت‌تر شدن زندگی در افراد مختلف به شیوه‌های گوناگونی تعریف می‌شود، برای یکی در دسترسی به منابع مالی و برای دیگری در ایجاد روابط بهتر با جامعه و محیط زندگی معنا می‌شود. براین اساس، توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در دستور کار دولتمردان قرار می‌گیرد و بر مبنای آن برنامه‌ریزی‌هایی انجام می‌شود. طرح توانمندسازی سازمان بهزیستی شامل شش فصل است و شیوه‌نامه توانمندسازی در کمیته امداد امام خمینی(ره) نیز شامل یک دستورالعمل آموزشی در سه فصل است. در این میان شهرداری، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و بسیاری دیگر از ارگان‌ها و دستگاه‌ها نیز طرح‌هایی در قالب توانمندسازی زنان سرپرست خانوار را در دستور کار دارند. هرچند در سه برنامه اول توسعه، توجه به زنان خودسرپرست و سرپرست خانوار جزو سیاست‌های اصلی نظام برنامه‌ریزی به شمار نمی‌آمد، از برنامه چهارم توسعه به بعد رویکرد حمایتی معطوف به زنان سرپرست خانوار قوت گرفت. در برنامه پنجم توسعه در قالب ماده ۲۳۰ «توجه به ابعاد معیشتی و اشتغال زنان سرپرست خانوار» به‌عنوان یکی از محورهای ۱۴ گانه این ماده مورد تأکید واقع شد. در سال ۱۳۹۳ «برنامه ملی توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» با مدیریت و هماهنگ‌سازی معاونت امور زنان و خانواده و با مشارکت دستگاه‌های اصلی متولی در موضوع زنان سرپرست خانوار همچون سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی(ره) به صورت پایلوت در شهرستان ری به اجرا درآمد. در فرآیند تدوین برنامه ششم، موضوع زنان سرپرست خانوار با محوریت دو موضوع؛ اول پیشنهاد ملی شدن طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار و دوم تقسیم کار دستگاهی برنامه کاهش آسیب‌های اجتماعی شورای اجتماعی کشور، در قالب بند «ت» ماده ۸۰ به تصویب رسید. اما ماده ۸۰ بند پ قانون برنامه هفتم توسعه به طور مخصوص به مسائل این زنان پرداخت و تأکید شد که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مکلف است با همکاری معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری و کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی به منظور توانمندسازی و حمایت از زنان سرپرست خانوار و بدسرپرست اقداماتی را از جمله «طراحی شاخص‌های ارزیابی وضعیت خانوار دارای سرپرست زن و بدسرپرست از منظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سلامت جسمانی و روانی و سطح بندی حمایت‌ها و خدمات مبتنی بر مقتضیات سنی، جسمی و آزمون وسع در ۶ ماه اول برنامه و رصد مستمر وضعیت مخاطبان این بند را انجام دهد. همچنین راه‌اندازی سامانه پنجره واحد خدمات در سال اول اجرای برنامه در راستای یکپارچه‌سازی فرآیند شناسایی، جذب و خدمات حمایتی و توانمندسازی نهادهای حمایتی و مردمی در حوزه زنان سرپرست خانوار و بدسرپرست مبتنی بر لایه‌بندی خدمات با رعایت قانون مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی را در دستور کار قرار دهد. همچنین بر تدوین تمهیدات قانونی حمایت و تقویت ظرفیت گروه‌های جهادی و مردم نهاد در حوزه توانمندسازی خانوارهای دارای سرپرست زن و بدسرپرست تأکید شده است.
اشتغال رکن توانمندسازی
یکی از مهم‌ترین ارکان توانمندسازی اشتغال و کسب درآمد است. این موضوع برای زنانی که خود نان‌آور خانواده محسوب می‌شوند از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است. چالش‌های عدیده و آسیب‌های جدی بهم پیوسته‌ای این زنان و فرزندان آنها را تهدید می‌کند. از آنجا که داشتن جامعه‌ای سالم و ایمن مستلزم توجه خاص به تمامی گروه‌ها و اقشار آن جامعه بویژه گروه‌های آسیب پذیر و محروم، از جمله زنان سرپرست خانوار است، در این میان توجه و برنامه‌ریزی برای این گروه‌ها در دستیابی به عدالت اجتماعی از جایگاه مهمی برخوردار است. برای همین سازمان بهزیستی کشور مبتنی بر قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی- اجتماعی، سند چشم‌انداز توسعه و قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست مصوب مجلس شورای اسلامی و با هدف توسعه اجتماعی، ظرفیت‌سازی و ارتقای سطح خودباوری و در نهایت توان‌افزایی و توانمندسازی جامعه هدف و همچنین تغییر رویکرد حمایتی به توانمندسازی، اقدام به راه‌اندازی گروه‌های همیار زنان سرپرست خانوار کرده است. راه‌اندازی و حضور افراد در این گروه‌ها باعث کاهش مدت حمایت‌های مستمر سازمان، کم شدن سطح وابستگی جامعه هدف، افزایش خوداتکایی اقتصادی، روانی، اجتماعی زنان سرپرست خانوار و ارتقای سطح آموزش و مهارت‌ها در آنها می‌شود.
دکتر آرزو ذکایی‌فر رئیس مرکز توسعه کارآفرینی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه در حال حاضر حدود ۱۵۹۶ گروه همیار بانوان در سراسر کشور وجود دارد، به برنامه‌های این مرکز در سال ۱۴۰۴ اشاره می‌کند و می‌گوید: «مرکز توسعه کارآفرینی، اشتغال و توانمندسازی با هدف توسعه حمایت‌های اجتماعی، ظرفیت‌سازی، ارتقای سطح خودباوری و تسهیل در دسترسی جامعه هدف به منابع، برنامه‌ای جامع را در راستای تغییر رویکرد از حمایت صرف به توانمندسازی اجرا می‌کند. در همین راستا سازمان بهزیستی کشور اقدام به توسعه و تقویت گروه‌های همیار بانوان سرپرست خانوار کرده است؛ این گروه‌ها با هدف کاهش مدت حمایت‌های مستمر، کاهش وابستگی جامعه هدف، افزایش خوداتکایی اقتصادی، روانی و اجتماعی بانوان و ارتقای سطح آموزش و مهارت‌های آنان ایجاد شده‌اند.» او با بیان اینکه جامعه هدف این طرح شامل زنان و دختران سرپرست خانوار، زنان و دختران خودسرپرست، دختران عضو خانواده و مادران دارای فرزند چندقلو است، توضیح می‌دهد: «یکی از مؤلفه‌های مهم در فرآیند تشکیل گروه‌های همیار، مفهوم «زنجیره ارزش» است.» ذکایی‌فر می‌گوید: «در این چهارچوب، افراد با انجام فعالیت‌ها و فرآیندهایی متعهد می‌شوند تا به محصولات یا خدمات خود ارزش افزوده دهند، این فعالیت‌ها از تأمین مواد اولیه تا ارائه خدمات پس از فروش را در بر می‌گیرند و تولید خلاقانه متناسب با نیاز بازار، قیمت‌گذاری مناسب، بازاریابی اثربخش و فروش موفق از ارکان اصلی این زنجیره هستند.»
فعالیت گروه‌های همیار در تولید و خدمات
رئیس مرکز توسعه کارآفرینی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه فعالیت گروه‌های همیار به چند دسته تولیدی، خدمات، آموزشی، کشاورزی و صنعتی دسته‌بندی می‌شود، می‌گوید: «در حال حاضر بیشترین نوع فعالیت گروه‌ها در حوزه تولیدی و خدماتی و بعد هم صنعتی و کشاورزی است.» او تأکید می‌کند: «همچنین فعالیت‌های پشتیبانی درون‌گروهی و برون‌گروهی به منظور تولید مستمر، بازاریابی و ارائه خدمات پس از فروش از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و هرچه این فعالیت‌ها حرفه‌ای‌تر انجام شوند، ارزش نهایی محصول یا خدمت افزایش خواهد یافت.» او با اشاره به گسترش و تنوع گروه‌های همیار در سراسر کشور تصریح می‌کند: «در حال حاضر حدود ۱۵۹۶ گروه همیار در قالب تعاونی، شرکت و مؤسسه خیریه و در قالب سه مدل مختلف شامل گروه با سرپرست دوره‌ای یا دائم، گروه خانوادگی و گروه نامتمرکز در چهار رسته خدماتی، تولیدی، آموزشی و صنعتی در تمامی استان‌ها فعالیت دارند.» ذکایی‌فر مرحله آموزش، مهارت و اهلیت‌سنجی را یکی از بسترهای مهم در توسعه اشتغال پایدار می‌داند: «پس از شناسایی و مصاحبه اولیه توسط تسهیل‌گران شغلی، اعضای گروه‌ها باید دوره‌های آموزش مهارت‌های نرم و پایه مانند ارتباط مؤثر فردی و گروهی، حل مسأله، مسئولیت‌پذیری، تفکر خلاق، مهارت‌های کسب‌وکار و آشنایی با قوانین مرتبط را بگذرانند.» رئیس مرکز توسعه کارآفرینی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور ادامه می‌دهد: «در ادامه، آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و اهلیت‌سنجی نیز براساس فرآیند استعدادیابی و رغبت‌سنجی شغلی انجام می‌شود تا هر فرد در مسیری متناسب با توانایی‌های خود قرار گیرد.» رئیس مرکز توسعه کارآفرینی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور با اشاره به برنامه‌های امسال تأکید می‌کند: «نکته حائز اهمیت در رابطه با این گروه‌ها نگهداشت و تقویت گروه‌های قبلی و افزایش گروه‌های جدید به نسبت در همه استان‌ها بر اساس نیازسنجی‌هایی که انجام شده است، در دستور کار قرار دارد. ان‌شاءالله حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش گروه‌ها را در همه استان‌های کشور در سال‌جاری خواهیم داشت. همچنین با اصلاح فرآیندها و افزایش مبلغ سرانه سرمایه کار بلاعوض و افزایش مبلغ هزینه‌های آماده‌سازی شغلی جهت آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای گروه‌های هدف سازمان بویژه بانوان سرپرست‌خانوار، حمایت‌های مالی بلاعوض و ارائه تسهیلات به گروه‌های همیار، براساس برنامه کسب‌وکار و ارزیابی پیشرفت فعالیت‌ها، گام‌های مهمی در راستای توسعه اشتغال پایدار برداشته خواهد شد. این اقدامات با بهره‌گیری از ظرفیت شبکه تسهیل‌گران شغلی و رویکرد مدیریت مورد در قالب کارویژه‌ای مهم، برای تقویت گروه‌های موجود و توسعه گروه‌های جدید در دستور کار قرار دارد.
همچنین یکی دیگر از برنامه‌هایی که امسال به صورت جدی دنبال می‌کنیم استفاده از ظرفیت سایر بخش‌ها و نهادها و مسئولیت‌های اجتماعی بویژه برای گروه‌های همیار زنان سرپرست خانوار است، زیرا معتقدیم که این گروه‌ها در چرخه اقتصادی خانواده نقش مؤثری دارند.» ذکایی‌فر با تأکید بر اهمیت مشاغل خانگی می‌گوید: «سازمان بهزیستی همواره حامی زنان سرپرست خانوار است و توانمندسازی آنان یکی از وظایف اصلی سازمان بهزیستی است. مشاغل خانگی خانواده‌محور یعنی زنان علاوه بر نقش‌های زنانگی و مادری، نقش مؤثری در اقتصاد و تولید کشور به عهده داشته باشند. بنابراین سازمان کمک‌های بلاعوض و وام‌های کم‌بهره‌ای در این زمینه در نظر گرفته است. ان‌شاءالله بنا داریم در تجهیزات اولیه کسب و کار هم حمایت‌هایی از زنان سرپرست خانوار داشته باشیم. بنابراین توسعه خدمات کسب و کار، ایجاد فرصت‌های شغلی، توانمندسازی و توان‌افزایی و معیشت پایدار جامعه هدف سازمان از جمله اقدامات اولویت‌دار سازمان بهزیستی در این حوزه قلمداد می‌شود.»
سمیه افشین‌فر
خبرنگار اجتماعی
نظر شما