بررسی آخرین وضعیت خانواده های متقاضی فرزندخواندگی در مشهد و خراسان رضوی | در نوبت پدر و مادر شدن

خانه نام قشنگی دارد؛ فرقی نمی‌کند به زبان چه کسی بیاید. همیشه و همه‌جا هر وقت نامی از خانه آمده، برای همه ما محیط امنی تصویر شده است که در آن از هیچ‌چیز نمی‌هراسیم؛ همان سقفی که زیر آن و در پناه نگاه مهربان پدر و مادر، خیالمان نیست در دنیای آن سمت پنجره چه خبر است. عشق به خانه و اهالی آن با ما قد می‌کشد و بیشتر در وجودمان ریشه می‌دواند. اما هستند برخی بچه‌های شهرمان که برایشان خانه معنای متفاوت‌تری دارد و خلاصه شده است در دیوارهای رنگ‌به‌رنگ و اتاق‌های کنارهم با کلی بچه قدونیم‌قد دیگر بدون آنکه بدانند چه نسبتی با هم دارند. قصه و غصه این بچه‌ها یکی است؛ خانه و خانواده ندارند و همین جمله کوتاه و خلاصه، بغض خیلی‌هایشان را وقت‌وبی‌وقت ترکانده است. در نبود خانواده، مراکز و کانون‌هایی به‌همت سازمان‌های متعدد پا گرفته‌اند که در رأس آن‌ها بهزیستی است. عده‌ای ناخواسته و به گناه سرپرست بد داشتن یا بی‌سرپرست بودن ناگزیرند در مراکز بهزیستی بمانند و داشتن خانه و خانواده همیشه مثل داغی روی دلشان مانده است؛ بچه‌هایی که زیر نظر مربیانی قد می‌کشند که به‌نوعی حکم پدر و مادر آن‌ها را دارند، با این حال هیچ‌وقت جای آن‌ها را نمی‌گیرند. سوی دیگر ماجرا زوج‌هایی هستند که آرزوی فرزنددار شدن دارند و متقاضی فرزندپذیری‌اند، با این حال برخی از آن‌ها این فرایند را زمان‌بر و خسته‌کننده می‌دانند و خواستار آسان‌سازی آن هستند.
 

چشم انتظاری یک ساله
درحالی که دکتر مسعود فیروزی، مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی و دیگر متولیان این حوزه می گویند که شرایط فرزندخواندگی برای خانواده ها آسان شده است تا هیچ فردی از نعمت داشتن کودک بی نصیب نماند، هنوز برخی ها از طولانی بودن این فرایند، گله مند هستند.  
خودش را با نام مستعار «محمد» معرفی می کند و می گوید: سال هاست از زندگی مشترکمان می گذرد و پس از اینکه برایمان مسجل شد نمی توانیم فرزنددار شویم، دو سال پیش در سامانه مربوط به فرزندخواندگی ثبت نام کردیم. تمام مدارک لازم و اعلام شده مربوط به خودم و همسرم را هم بارگذاری کردیم و منتظر اعلام خبر ماندیم؛ چشم انتظار اینکه امروز زنگ می زنند یا فردا اطلاع می دهند، اما خبری نشد که نشد، بنابراین تصمیم گرفتیم حضوری پیگیری کنیم. خوب شد که این کار را کردیم. پاسخ همانی بود که انتظارش را داشتیم. گفتند اگر دیدید خبری نشد، باید خودتان پیگیری می کردید. خوشحال از اینکه بالاخره به پاسخی رسیده ایم، رفتیم دنبال کارها و افتادیم در فرایند طی کردن مراحل اداری. خلاصه اینکه بعد از تأیید کارشناس حوزه مربوط و تعیین شده، مرحله بعدی کار را که مشاوره بود، پشت سر گذاشتیم و مراحل دیگری هم که باید می گذراندیم، یکی بعد از دیگری اعلام می شد. تأیید روان شناس را هم گرفتیم و بعد هم به مرحله انجام آزمایش های مختلف رسیدیم و دوباره تأیید روا ن پزشک. همه این مراحل که تمام شد، پرونده باید تحویل پزشک قانونی داده می شد. حالا نزدیک به یک سال است که در نوبت هستیم؛ البته یقین داریم که با آمدن یک کوچولوی دوست داشتنی، خستگی این پیگیری برطرف می شود اما درمجموع پروسه فرزندخواندگی، خسته کننده و طولانی است.  

کودکانی نیازمند محبت
بدسرپرست یا بی سرپرست بودن، درد مشترک کودکانی است که نامشان درمیان بچه های بدون سرپرست یا بدون سرپرست مؤثر، ثبت شده است. با معاون دادستان مرکز استان خراسان رضوی گفت وگو می کنیم و او اگرچه ترجیح می دهد شرایط مربوط به فرزندخواندگی را مسئولان مربوط به این حوزه شرح دهند، به یک اقدام منسجم و هماهنگ بین سازمان بهزیستی و دستگاه قضایی اشاره و پشت بند آن اضافه می کند که باید تفسیر وسیع تری از قوانین حقوقی داشته باشیم؛ تفسیری سودمندانه که به نفع کودکان باشد.  
نیره عابدین زاده صحبت هایش را این طور ادامه می دهد: در این راستا یک ضلع، سیستم قضایی است که قوانین را به نفع کودکان تفسیر می کند. در ضلع دیگر، بهزیستی مراحل اجرای این تفسیر را بسترسازی می کند و بخش دیگر، مشارکت های مردمی است. تسهیلگری این طرح را مؤسسه «بهرویش» برعهده داشته است؛ مجموعه ای مردمی که افراد آن داوطلبانه و شبانه روزی وقت می گذارند و بچه ها را به خانواده هایی که متقاضی فرزند موقت هستند، می سپارند.  
او هم مثل دیگر متولیان بر این باور است که این کودکان زندگی تجمل گرایانه با امکانات رفاهی گسترده نمی خواهند، بلکه نیاز به محبت دارند و کمترین مزیت طرح این است که کودکان می توانند حتی برای دوره ای کوتاه، طعم محبت واقعی و حضور بین اعضای یک خانواده را بچشند. درحقیقت ما به این گروه مکان و امکانات دادیم و از آن ها خواستیم برای سپردن موقت بچه ها به خانواده های امین و معتمد، کمکمان کنند که انصافا در این زمینه سنگ تمام گذاشتند. برخی اعضای این گروه هم با وجود اینکه خودشان صاحب فرزند هستند، نگهداری از کودکان بیمار را عهده دار شده اند.  
عابدین زاده با تأکید بر اینکه کودک در هر شرایطی بهتر است در بستر خانواده خود رشد کند و بزرگ شود، از طرح دیگری خبر می دهد که شرایط ماندن کودک کنار خانواده را مهیا می کند. او می گوید: در همین راستا تصمیم گرفتیم در خانواده های آسیب دیده به جای جدا سازی فرزند از خانواده تا حد ممکن آسیب ها را کم کنیم؛ برای مثال اگر وضعیت اقتصادی خانواده نامناسب است یا کودکشان بیمار است و خانواده توان نگهداری از او را ندارد، شرایط را برایشان آسان می کنیم.  

250خانواده در نوبت فرزند پذیری
مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی نیز بر این نکته تأکید می کند که تلاش می شود بهترین و مناسب ترین شیوه برای نگهداری از کودکان بدسرپرست و بی سرپرست به کار گرفته شود.  
فیروزی قبل از بیان هر موضوعی توضیح می دهد: برخی زوج ها با مشکل ناباروری دست وپنجه نرم می کنند و همین موضوع یکی از دلایل طلاق در کشور به حساب می آید، این درحالی است که خانواده ها برای حل این مشکل، می توانند در سامانه فرزندخواندگی ثبت نام و سپس به اداره بهزیستی شهرستان محل سکونت خودشان مراجعه کنند.  
او اضافه می کند: درباره واگذاری فرزند، آیین نامه و قانون وجود دارد و متقاضیان باید فرایندهای قانونی را طی کنند؛ یعنی خانواده ها باید از نظر سلامت روان، سلامت جسمی و موضوعات مربوط به پزشک قانونی تأیید صلاحیت شوند. معرفی کودک، طی کردن فرایند قضایی تحویل فرزند و فرادادن آموزش های لازم به خانواده(دوره های والدگری و فرزندپروری) از مراحل بعدی است.  
فیروزی ادامه می‎ دهد: گرچه از دید مخاطبان بیرون، تعداد کودکان نگهداری شده در بهزیستی زیاد به نظر می رسد، همه این کودکان شرایط فرزندخواندگی را ندارند و امکان تحویل آن ها به خانواده های متقاضی فرزندخواندگی نیست که اتفاقا تعداد آن ها در استان و مشهد زیاد است، با این حال طرح های مختلفی اجرا می شود تا این کودکان نیز به خانواده سپرده و از نزدیک با نقش پدر و مادر آشنا شوند.  
مدیرکل بهزیستی استان در ادامه برای اینکه به شبهه برخی خانواده های متقاضی فرزندخواندگی پاسخ دهد، می گوید: برخلاف تصور عامه، این فرایند نه طولانی و پیچیده است و نه سخت و زمان بر اما شرایط قانونی دارد که نمی توان آن را را زیر پا گذاشت؛ برای مثال باید از خانواده‎های این کودکان سلب حضانت شده باشد یا امکان شناخت پدر و مادر و جد پدری آن ها نباشد و دیگر اینکه پدر، مادر و جد پدری و وصی منصوب از سمت ولی قهری آن ها در قید حیات نباشد و... . اما برخی مردم با این شرایط آشنایی ندارند و صرفا ورودی کودکان به مجموعه را می بینند.  
او با بیان اینکه همین حالا 250خانواده در استان در نوبت فرزندخواندگی هستند، تصریح می کند: حدود 70درصد خانواده ها طالب نوزادان تا سه ساله هستند و این موضوع، شرایط واگذاری را سخت تر می کند؛ همین جا اعلام کنم شیرخوارگاه های ما خالی از نوزاد است و بیشتر خانواده ها از ما انتظاراتی دارند که امکان محقق شدن آن ها فراهم نیست.
شرایط فرزندخواندگی
فیروزی به ویژگی های خانواده هایی که مشمول قانون فرزندخواندگی می شوند، اشاره می کند و می گوید: طبق ماده5 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب سال1392، زوج هایی که پنج سال از ازدواج آن ها می گذرد و یکی از آن ها بیش از سی سال داشته باشد، مشمول این قانون می شوند. علاوه بر این دخترخانم های با سن بیشتر از سی سال که ازدواج نکرده اند یا بانوانی که متارکه کرده و فرزنددار نشده اند هم می توانند از این امتیاز استفاده کنند؛ البته باید دارای معیارهای دیگری هم باشند؛ داشتن سلامت جسمی و روانی، داشتن تمکن مالی در حد برطرف کردن نیازهای خانواده و کودک و... . علاوه بر این به دلیل اینکه فرزندخوانده ارثی از پدر و مادر نمی برد، توان مالی فرد متقاضی سنجیده می شود و برای اطمینان از آینده کودک، به دلخواه خانواده، بخشی از مالی که دراختیار خانواده است، به نام او خواهد شد.  

94مرکز نگهداری کودکان
علی صباحی، کارشناس مسئول امور کودکان و نوجوانان بهزیستی خراسان رضوی و به قول خودش پدر صدها کودک و نوجوان محروم از محبت پدر و مادری است که همراه دیگران برای رقم زدن حال و روز بهتر زندگی آن ها از هیچ تلاشی کوتاهی نمی کند.  
او از کودکان بیمار و دارای شرایط خاص می گوید که به خانواده ها واگذار می شوند و اینکه خراسان رضوی مبدأ واگذاری فرزندان بیمار به خانواده هاست و پارسال هفتاد کودک نیازمند درمان به خانواده های متقاضی سپرده شدند که برخی استان های دیگر هم خواهان این طیف از کودکان بودند.  
صباحی توضیح می دهد: در استان 94مرکز نگهداری کودکان سه تا هفت ساله، هفت تا دوازده ساله و سیزده تا هجده ساله داریم. براساس دستورالعمل ابلاغی فرزندخواندگی، به زوج های واجد شرایط کمتر از 44سال، کودکان بدو تولد تا پنج ساله، به زوج های با سن بیشتر از 45سال، فرزند با سن بیشتر از پنج سال و به زوج های بیش از پنجاه سال، نوجوان دوازده تا شانزده ساله سپرده می شود، این درحالی است که گاهی متقاضیان با سن بیش از شصت سال داریم که طالب نوزادان بین یک تا سه ساله هستند و تحویل آن ها امکان پذیر نیست.  
او می گوید: پس از ارزیابی کودکان با نیت بازپیوند، کودکانی که شرایط واگذاری دائم را داشته باشند، در نوبت تحویل قرار می گیرند و بلافاصله به خانواده های پشت نوبت معرفی می شوند. براساس دستورالعمل، به هر خانواده تا سه مرحله فرزند معرفی و در صورت نپذیرفتن بدون دلیل، پرونده آن ها بسته می شود.
چالش های بهزیستی
صباحی ادامه می دهد: نوبت واگذاری هم که می رسد، با چالش های زیادی گریبان گیر هستیم. شما فکر کنید خانواده های متقاضی از بین فرزندان واجد شرایط که تعداد آن ها کم است، باز برای خودشان معیارهای خاصی دارند؛ برای مثال رنگ چشم، پوست و مو، قد و وزن کودک برای آن ها مهم است. ما نمونه ای داشتیم که مادرخوانده بعد از دو ماه کودک را به بهانه اینکه رنگ پوستش با خانواده آن ها هماهنگ نیست، به مرکز برگرداند. مشکلات ما در این راستا بی شمار است. گاهی زوج ها چند سال بعد از تحویل کودک، تصمیم به متارکه می گیرند و فرزند بر سر این دوراهی که پیش مادر بماند یا پدر، بلاتکلیف است، با این حال براساس دستورالعمل بعد از سپردن کودک، کارشناس این مجموعه به صورت مستمر از خانواده ها بازدید و بر چگونگی نگهداری از فرزند نظارت می کند.  به گفته صباحی، باور اشتباهی بین خانواده ها جا افتاده است مبنی بر اینکه خانواده ها حتما باید صاحب خانه باشند تا بتوانند صاحب فرزند شوند و این درحالی است که برای ما فقط تمکن مالی اهمیت دارد، آن هم در حدی که خانواده بتواند نیازهای کودک را برطرف کند.
*میزبانی موقت در «خانواده میزبان»
کارشناس امور کودکان و نوجوانان بهزیستی استان به اجرای طرح «خانواده میزبان» در استان هم اشاره می کند و می گوید: طرح خانواده میزبان، به عنوان تکمیل کننده سایر طرح های خانواده محور در خراسان رضوی، اجرا می شود و در آن سرپرستی کودکان به صورت کوتاه مدت به افراد خواهان فرزند سپرده می شود.  
از صباحی می پرسیم آیا واگذاری های موقت در شرایط سنی خاص آسیب پذیر نیست، آن هم درحالی که با پایان وقت حضانت موقت که معمولا زمان آن مشخص نیست، کودک دوباره باید به مجموعه بهزیستی برگردد. او این طور پاسخ می دهد: هدف و نیت ما این است کودکانی که شرایط زندگی نامناسبی داشته اند و در مراکز پذیرش شده اند، از شانس و فرصت زندگی با خانواده ای مناسب برخوردار و با کارکردها و نقش اعضای خانواده آشنا شوند. کودک با قرار گرفتن در محیط خانواده میزبان، با آن ها زندگی می کند و تا زمان ایجاد شرایط بازپیوند به خانواده زیستی، در این خانواده می ماند.  

طعم زندگی در خانواده
امید عابدشاهی، مدیر گروه «بهرویش» است؛ گروهی که به قول خودشان یک تیم چندنفره هستند که در حوزه شناسایی کودکان آسیب دیده، بیمار و... و معرفی آن ها به بهزیستی و خانواده های شرکت کننده در طرح خانواده میزبان کمک می کنند.  
گروه آن ها نذر قشنگی دارد که در طول سال، خیلی ها را همراه خود کرده است. عابدشاهی در این باره می گوید: خود من و همسرم از وقتی سرپرستی محمدمهدیار و محمدحیدر و میثم را به عهده گرفته ایم، شیرینی زندگی مان چندبرابر شده است و قطعا برای دیگران هم که ما را در این مسیر همراهی می کنند، همین طور است.  
او معتقد است که زندگی در مراکز بهزیستی، به صورت گروهی است اما بعد خانوادگی ندارد. در این مراکز، جای خالی پدر و مادر همیشه در ذهن کودکان باقی می ماند. حالا شما ببینید معادله کودکان نیازمند به عشق و عاطفه را چطور می توان حل کرد، درحالی که درمقابل، پدر و مادرهایی سرشار از عشق و عاطفه داریم و ما می توانیم حلقه وصل کننده آن ها باشیم.